Khi nhắc đến Tokyo, có lẽ bạn sẽ hình dung về những tòa nhà chọc trời rực rỡ ánh đèn neon, hệ thống tàu siêu tốc nổi tiếng toàn cầu, hay những thước phim vị lai như “Akira” và “Ghost in the Shell” với đầy rẫy robot thông minh và hình ảnh 3D (hologram).
Thế nhưng, có một Nhật Bản đời thường hơn nhiều mà bạn sẽ không bao giờ thấy trong các bộ phim cyberpunk ấy. Đó là một thế giới của máy fax, đĩa mềm và những con dấu mực cá nhân – những "di vật" đã lỗi thời từ lâu ở các quốc gia phát triển khác nhưng vẫn tồn tại một cách bền bỉ tại Nhật Bản.
Đối với người dân, sự tụt hậu về công nghệ kỹ thuật số và bộ máy hành chính quan liêu đi kèm, nhẹ thì gây bất tiện, nặng thì khiến người ta chỉ muốn "bứt tóc" vì bực bội.
“Các ngân hàng Nhật Bản là cánh cổng dẫn đến địa ngục,” một người dùng Facebook viết trong một hội nhóm người nước ngoài sinh sống tại đây. Một người khác bình luận hài hước: “Có lẽ gửi một bản fax sẽ giải quyết được vấn đề.”
Quy mô của vấn đề trở nên nghiêm trọng đến đáng sợ trong dịch Covid-19, khi chính phủ Nhật Bản phải vật lộn để ứng phó với cuộc khủng hoảng toàn quốc bằng những công cụ kỹ thuật số còn nhiều vụng về.
Kể từ đó, chính phủ đã khởi động một nỗ lực chuyên biệt để thu hẹp khoảng cách này, bao gồm việc thành lập Cơ quan Kỹ thuật số và một loạt sáng kiến mới. Nhưng họ đang tham gia cuộc đua công nghệ muộn hàng thập kỷ – 36 năm sau khi World Wide Web ra đời và hơn nửa thế kỷ sau khi email đầu tiên được gửi đi.
Giờ đây, khi đất nước đang chạy đua để tự chuyển mình, câu hỏi vẫn còn đó: Điều gì đã khiến họ chậm trễ đến vậy, và liệu họ có còn cơ hội bắt kịp?
Nhật Bản đến thế giới này bằng cách nào?
Nhật Bản từng là niềm ngưỡng mộ của toàn cầu trong những thập niên 1970 và 1980, khi các công ty như Sony, Toyota, Panasonic và Nintendo trở thành những cái tên quen thuộc trong mọi gia đình. Nhật Bản đã mang đến cho thế giới những thiết bị được yêu thích như máy nghe nhạc Walkman và các tựa game kinh điển như Donkey Kong và Mario Bros.
Nhưng mọi thứ đã thay đổi vào đầu thế kỷ 21 với sự bùng nổ của máy tính và Internet.
Ông Daisuke Kawai, giám đốc Chương trình An ninh Kinh tế và Đổi mới Chính sách tại Đại học Tokyo, cho biết: “Trong khi thế giới đang chuyển dịch sang nền kinh tế dựa vào phần mềm, thì Nhật Bản, với thế mạnh về phần cứng, lại chậm chạp trong việc thích ứng với phần mềm và dịch vụ”.
Theo ông, một loạt yếu tố đã khiến vấn đề trở nên trầm trọng hơn. Nhật Bản không đầu tư đủ vào công nghệ thông tin và truyền thông, và khi ngành công nghiệp điện tử trong nước suy yếu, các kỹ sư Nhật Bản đã tìm đến các công ty nước ngoài.
Điều này để lại một chính phủ với trình độ kỹ thuật số thấp và tình trạng thiếu hụt lao động công nghệ tay nghề cao. Theo thời gian, mỗi bộ ngành lại áp dụng các chiến lược công nghệ thông tin chắp vá của riêng mình mà không có một định hướng chung từ chính phủ. Hậu quả là các dịch vụ công không bao giờ được hiện đại hóa đúng cách, vẫn phụ thuộc vào giấy tờ và con dấu cá nhân được khắc thủ công gọi là hanko để xác minh danh tính.
Các yếu tố văn hóa cũng đóng một vai trò không nhỏ.
“Các công ty Nhật Bản nổi tiếng với văn hóa ngại rủi ro, hệ thống phân cấp dựa trên thâm niên và quy trình ra quyết định chậm chạp, dựa trên sự đồng thuận – tất cả đều cản trở sự đổi mới,” ông Kawai nói.
Thêm vào đó, do tỷ lệ sinh giảm mạnh, dân số già ở Nhật Bản chiếm một tỷ lệ áp đảo. Điều này dẫn đến sự thiếu tin tưởng vào công nghệ mới, tâm lý cảnh giác với lừa đảo kỹ thuật số, sự ưa chuộng các phương pháp truyền thống như con dấu hanko , và kết quả là “nhu cầu và áp lực đối với các dịch vụ kỹ thuật số tương đối thấp,” ông Kawai nhận định.
Sự thờ ơ này đã lan rộng, theo ông Jonathan Coopersmith, giáo sư danh dự ngành lịch sử tại Đại học Texas A&M. Các doanh nghiệp nhỏ và người dân không cảm thấy cần phải chuyển từ máy fax sang máy tính. Tại sao phải mua những thiết bị mới đắt tiền và học cách sử dụng chúng, trong khi máy fax vẫn hoạt động tốt và mọi người ở Nhật Bản đều dùng nó?
Các tập đoàn lớn và các tổ chức như ngân hàng hay bệnh viện thì lại thấy việc chuyển đổi quá rủi ro, có thể gây gián đoạn các dịch vụ hàng ngày. “Tổ chức càng lớn thì càng khó thay đổi, đặc biệt là về phần mềm,” ông Coopersmith, tác giả một cuốn sách năm 2015 về mối quan hệ giữa Nhật Bản và máy fax, cho biết.
Vấn đề còn nan giải hơn về mặt pháp lý. Bất kỳ công nghệ mới nào cũng cần có luật lệ mới đi kèm – tương tự như cách xe scooter điện đòi hỏi các quy định giao thông mới, hay việc các quốc gia hiện nay đang phải xây dựng luật để chống lại deepfake và vấn đề bản quyền AI. Ông Coopersmith ước tính việc số hóa Nhật Bản sẽ cần thay đổi hàng nghìn quy định – một việc mà các nhà lập pháp không có động lực để làm. Rốt cuộc, số hóa không phải là vấn đề then chốt để thu hút phiếu bầu.
Ông tóm gọn lại: “Tại sao tôi phải tham gia vào thế giới số nếu tôi không thấy cần thiết?”
Cú hích từ đại dịch
Kết quả là trong nhiều thập kỷ, Nhật Bản vẫn mắc kẹt với công nghệ cũ ngay cả khi đã đạt được nhiều tiến bộ ở các lĩnh vực khác – tạo nên một sự mâu thuẫn tột độ.
Nhật Bản sở hữu ngành công nghiệp robot và hàng không vũ trụ đẳng cấp thế giới. Cuộc sống thường nhật ở đây cũng có nhiều điểm khiến du khách nước ngoài phải trầm trồ: không gian công cộng an toàn và sạch sẽ, máy bán hàng tự động và cửa hàng tiện lợi có mặt ở khắp nơi, hệ thống giao thông công cộng dễ tiếp cận và mạng lưới tàu siêu tốc toàn diện.
So với những thành tựu đó, sự yếu kém về kỹ thuật số của họ càng trở nên rõ rệt.
Năm 2018, Bộ trưởng An ninh mạng Nhật Bản lúc bấy giờ đã gây ra một làn sóng phẫn nộ và hoài nghi khi ông thừa nhận chưa bao giờ sử dụng máy tính vì cho rằng đó là việc của các thư ký – dù sau đó vài ngày ông đã rút lại phát ngôn này.
Và phải đến năm 2019, công ty cuối cùng ở Nhật Bản còn vận hành máy nhắn tin mới chính thức dừng dịch vụ – hàng thập kỷ sau khi thiết bị này trở nên lỗi thời vì điện thoại di động.
Sự phổ biến của công nghệ cũ cũng tạo ra một bộ máy hành chính rườm rà. Ông Kawai cho biết, việc mở tài khoản ngân hàng hay đăng ký nhà ở có thể yêu cầu con dấu hanko cùng nhiều giấy tờ cá nhân mà người dân phải trực tiếp đến các cơ quan địa phương để xin.
Cuối cùng, phải cần đến một đại dịch toàn cầu để tạo ra sự thay đổi. Khoảng cách công nghệ của Nhật Bản đã bộc lộ rõ khi các cơ quan chức năng từ trung ương đến địa phương đều quá tải vì thiếu các công cụ kỹ thuật số để tinh giản quy trình làm việc.
Mãi đến tháng 5/2020, nhiều tháng sau khi virus hoành hành khắp thế giới, Bộ Y tế Nhật Bản mới cho ra mắt một cổng thông tin trực tuyến để các bệnh viện báo cáo ca bệnh, thay vì phải dựa vào fax viết tay, gọi điện hay email.
Ngay cả khi đó, các vấn đề vẫn tiếp diễn. Đài truyền hình công cộng NHK đưa tin, một ứng dụng truy vết tiếp xúc đã gặp lỗi hệ thống kéo dài hàng tháng trời, không thể cảnh báo người dùng về nguy cơ phơi nhiễm. Việc chuyển sang làm việc và học tập từ xa cũng vô cùng khó khăn, vì nhiều người chưa bao giờ sử dụng các dịch vụ chia sẻ tệp tin hay các công cụ họp trực tuyến như Zoom.
Con dấu hanko là đặc trưng ở Nhật Bản
Trong một vụ việc khó tin vào năm 2022, một thị trấn Nhật Bản đã vô tình chuyển toàn bộ quỹ cứu trợ Covid – khoảng 46,3 triệu yên (322.000 USD) – vào tài khoản ngân hàng của một người đàn ông duy nhất. Theo NHK, sự nhầm lẫn bắt nguồn từ việc ngân hàng nhận được cả một chiếc đĩa mềm chứa thông tin và một biểu mẫu yêu cầu bằng giấy. Nhưng khi chính quyền phát hiện ra sai sót, người đàn ông này đã nướng phần lớn số tiền vào cờ bạc.
Tình hình tồi tệ đến mức, ông Takuya Hirai – người được bổ nhiệm làm Bộ trưởng Chuyển đổi Kỹ thuật số vào năm 2021 – đã mô tả cách xử lý đại dịch của đất nước là một “thất bại kỹ thuật số”.
Và thế là Cơ quan Kỹ thuật số ra đời – một bộ phận được giao nhiệm vụ đưa Nhật Bản bắt kịp thời đại.
Được thành lập vào năm 2021, cơ quan này đã khởi xướng một loạt sáng kiến, bao gồm việc triển khai phiên bản thông minh của thẻ an sinh xã hội và thúc đẩy cơ sở hạ tầng dựa trên điện toán đám mây.
Tháng 7 năm ngoái, Cơ quan Kỹ thuật số cuối cùng đã tuyên bố chiến thắng trong “cuộc chiến chống lại đĩa mềm”, loại bỏ hoàn toàn việc sử dụng chúng trong mọi hệ thống của chính phủ – một nỗ lực khổng lồ đòi hỏi phải bãi bỏ hơn 1.000 quy định liên quan.
Tất nhiên, sự phản kháng vẫn tồn tại ở một số nơi. Theo truyền thông địa phương, kế hoạch loại bỏ máy fax trong chính phủ của Cơ quan Kỹ thuật số đã nhận được 400 ý kiến phản đối chính thức từ các bộ ngành vào năm 2021.
Những thứ như con dấu hanko – vốn bắt nguồn từ truyền thống và phong tục, và thường được cha mẹ tặng cho con cái khi chúng trưởng thành – có thể sẽ khó bị loại bỏ hơn do ý nghĩa văn hóa sâu sắc của chúng.
Dù vậy, các chuyên gia vẫn tỏ ra lạc quan. Ông Kawai ước tính với tốc độ hiện tại, Nhật Bản có thể bắt kịp một số quốc gia phương Tây trong vòng 5 đến 10 năm nữa.
Và cuối cùng, công chúng đang thực sự khao khát sự thay đổi này, với ngày càng nhiều doanh nghiệp chấp nhận thanh toán không dùng tiền mặt và triển khai các dịch vụ trực tuyến mới.
“Chắc chắn là người dân nói chung đều mong muốn số hóa,” ông Kawai nói. “Tôi tin rằng giới trẻ, hay công chúng nói chung, đều muốn quá trình số hóa diễn ra nhanh nhất có thể.”
