Đan Mạch, một trong những quốc gia tiên phong về giáo dục và phúc lợi xã hội, đang đối mặt với một cuộc khủng hoảng văn hóa thầm lặng nhưng nghiêm trọng: sự suy giảm khả năng đọc ở giới trẻ.
Tờ New York Times (NYT) cho biết một cuộc khảo sát năm 2021 cho thấy gần một phần tư (24%) học sinh 15 tuổi tại Đan Mạch thiếu khả năng đọc hiểu văn bản cơ bản, hay nói đúng hơn là không thể diễn giải, phân tích ẩn ý của câu văn đơn giản.
Tình trạng đáng báo động này đã thúc đẩy chính phủ Đan Mạch đưa ra một động thái mạnh mẽ: miễn thuế giá trị gia tăng (VAT) 25% đối với sách. Đây là mức thuế vốn được xem là cao nhất châu Âu, và động thái này được kỳ vọng sẽ tạo cú hích cho văn hóa đọc vốn đang lép vế trước màn hình điện thoại và dịch vụ streaming.
"Chúng tôi muốn mọi người đọc nhiều hơn. Việc giảm giá sách chắc chắn sẽ tác động tích cực đến tình trạng này", Bộ trưởng văn hóa Đan Mạch Jakob Engel-Schmidt chia sẻ.
Một căn bệnh lan rộng
Các khảo sát gần đây cho thấy khủng hoảng đọc không chỉ là vấn đề riêng của Đan Mạch. Tại Mỹ, tỷ lệ người đọc sách vì sở thích cũng đang giảm mạnh. Các nhà nghiên cứu chỉ ra ba nguyên nhân chính: sự trỗi dậy của mạng xã hội, điện thoại thông minh, và áp lực kinh tế khiến thời gian và động lực dành cho đọc sách bị thu hẹp.
Tại Đan Mạch, vấn đề trở nên cấp bách khi báo cáo 2021 cho thấy gần 25% học sinh lớp 4 là "độc giả yếu", gặp khó khăn trong việc đọc hiểu, đọc giữa các dòng hoặc đọc phản biện. Với học sinh 15 tuổi, con số này tiếp tục ở mức báo động: một phần tư không thể hiểu văn bản cơ bản.
Thế nhưng không nhiều người để ý rằng sách ở Đan Mạch bị áp mức VAT tới 25% – ngang với đồ điện tử, ô tô hay hàng xa xỉ. Trong khi đó Na Uy đã miễn VAT hoàn toàn cho sách còn Thụy Điển áp 6%, Phần Lan áp 14% cho mặt hàng tri thức này.
Khoản thuế này không chỉ đẩy giá sách lên cao mà còn khiến sách mất lợi thế cạnh tranh trước các dịch vụ giải trí giá rẻ hơn, chẳng hạn như Netflix hay Spotify.
Bộ trưởng Văn hóa Jakob Engel-Schmidt thừa nhận: "Một cuốn sách đôi khi còn đắt hơn cả phí thuê bao một tháng dịch vụ streaming".
Chính phủ kỳ vọng việc miễn VAT – với chi phí ngân sách khoảng 330 triệu Krone/năm (51 triệu USD)– sẽ giúp giá sách giảm 16–20%. Các nhà xuất bản đã cam kết hạ giá, và thị trường hy vọng sự chênh lệch giá sẽ đủ lớn để thu hút thêm độc giả, đặc biệt là giới trẻ.
Tuy nhiên, câu hỏi lớn là: Giảm giá có thực sự khiến người trẻ đọc nhiều hơn? Kinh nghiệm từ Thụy Điển cho thấy việc hạ thuế từng giúp doanh số sách tăng, nhưng phần lớn từ những người vốn đã đọc, chứ không phải độc giả mới. Nếu thói quen đọc không được hình thành từ sớm, giảm giá chỉ là giải pháp ngắn hạn.
Giáo sư Mads Rosendahl Thomsen, một trong những người đề xuất sáng kiến này, thừa nhận rằng đây chỉ là một trong nhiều bước cần thiết. Ông nhấn mạnh, ngoài vấn đề giá cả, nguyên nhân chính của "khủng hoảng đọc" nằm ở sự thay đổi trong thói quen và cách sống của giới trẻ.
Trong một thế giới ngập tràn nội dung ngắn, nhanh và dễ tiêu thụ trên các nền tảng như TikTok, Instagram, sự kiên nhẫn và khả năng tập trung để đọc một cuốn sách dày trở thành một thử thách lớn. Học sinh ngày nay đã quen với việc lướt qua thông tin thay vì đi sâu vào nó.
Tỷ lệ học sinh không đọc hiểu tăng cao là hệ quả trực tiếp của việc thiếu sự rèn luyện tư duy phản biện và khả năng phân tích văn bản phức tạp, những kỹ năng mà việc đọc sách mang lại.
Bộ trưởng Engel-Schmidt cho biết: "Món quà của việc đọc sách và khả năng tập trung vào một cuốn sách là điều chúng ta nên trao tặng cho thế hệ trẻ".
Cũng theo Bộ trưởng Engel-Schmidt, việc khuyến khích mọi người đọc sách sẽ thúc đẩy khả năng đọc viết cũng như sự phát triển của văn hóa Đan Mạch. Ông Engel-Schmidt chỉ ra những lo ngại về việc lạm dụng mạng xã hội và cho biết trong một số trường hợp, một cuốn sách có thể tốn kém hơn cả phí hàng tháng cho dịch vụ phát trực tuyến.
"Sách trực tuyến và sách giấy đang thua kém các dịch vụ phát trực tuyến", Bộ trưởng Engel-Schmidt nói. "Và chúng tôi muốn tạo ra một sân chơi bình đẳng hơn về mặt này."
Không chỉ là giá cả
Dù vẫn chưa rõ liệu việc miễn thuế có thực sự thu hút được độc giả mới hay không, các nhà xuất bản, tác giả và hiệu sách Đan Mạch hoan nghênh sáng kiến mới này và cho biết nó sẽ khuyến khích đầu tư nhiều hơn vào văn học mới.
"Thật khó để ước tính tác động chính xác của việc này", giáo sư Thomsen thừa nhận.
Ngay chính các chuyên gia Đan Mạch cũng thừa nhận, miễn VAT chỉ là một mảnh ghép trong bức tranh lớn.
Song song với chính sách thuế, nước này đã và đang áp dụng các biện pháp mạnh mẽ khác như cấm điện thoại trong trường học với học sinh 7–16 tuổi để giảm xao nhãng, khôi phục sách giáo khoa in trong lớp học, giảm thời gian trước màn hình, khuyến khích cộng đồng đọc sách qua thư viện, câu lạc bộ đọc, và đầu tư vào không gian đọc.
Vấn đề cốt lõi nằm ở chỗ trong một thế giới bị chi phối bởi thông tin ngắn, hình ảnh nhanh, khả năng tập trung vào một cuốn sách dày hàng trăm trang đang dần trở thành "xa xỉ phẩm" của thời gian. Nếu không có chiến lược giáo dục dài hạn, việc miễn thuế sách có thể chỉ là cú hích nhất thời, khó xoay chuyển một xu hướng đã ăn sâu.
Động thái của chính phủ Đan Mạch không chỉ là một giải pháp kinh tế mà còn là một tuyên bố chính trị mạnh mẽ. Nó cho thấy sự công nhận tầm quan trọng của văn hóa đọc và vai trò của sách trong việc hình thành một xã hội có tư duy phản biện. Bằng cách miễn thuế VAT, chính phủ đang gửi đi một thông điệp rõ ràng: sách không phải là một mặt hàng xa xỉ, mà là một công cụ thiết yếu cho sự phát triển của con người.
Tuy nhiên, nếu không đi kèm với các biện pháp bổ sung, hiệu quả của chính sách này có thể không đạt được như kỳ vọng. Nhiều chuyên gia đề xuất rằng chính phủ cần đầu tư mạnh mẽ hơn vào các chương trình giáo dục về đọc sách, tăng cường hoạt động của thư viện công cộng và khuyến khích các cộng đồng đọc sách. Cấm điện thoại di động trong trường học cũng là một biện pháp đã được thử nghiệm và cho thấy hiệu quả tích cực trong việc cải thiện khả năng tập trung.
Miễn thuế VAT có thể là một khởi đầu tốt, nhưng nó không phải là "viên đạn bạc" có thể chữa lành "khủng hoảng đọc" một sớm một chiều. Tương lai văn hóa đọc của Đan Mạch sẽ phụ thuộc vào việc liệu xã hội có thể cùng nhau tạo ra một môi trường, nơi việc đọc sách trở thành một phần tự nhiên và không thể thiếu trong cuộc sống của mỗi người hay không.
*Nguồn: NYT, Fortune, BI
