Học sinh Zimbabwe hiến máu tình nguyện.
Tình trạng thiếu hụt, giá máu cao và hệ thống phân phối chưa hiệu quả khiến mạng sống trở thành món hàng xa xỉ.
Bán bò đổi máu
Trong một vụ tai nạn xe hơi nghiêm trọng xảy ra trên tuyến đường cao tốc Harare–Bulawayo, Zimbabwe năm 2023, Lloyd Muzamba, 35 tuổi, bị thương nặng và cần truyền máu khẩn cấp. Anh được đưa vào Bệnh viện Trung ương Mpilo, cơ sở y tế công lớn nhất vùng Matabeleland, nhưng bệnh viện không đủ máu điều trị.
Không còn lựa chọn nào khác, gia đình Muzamba phải tìm đến một bệnh viện tư nhân gần đó, nơi bán máu với giá 250 USD một túi 450ml. Với mức lương 270 USD mỗi tháng và không có tiền tiết kiệm, Muzamba không thể chi trả. Cuối cùng, người chú của anh phải bán con bò với giá 300 USD, và gia đình gom góp thêm để mua đủ 3 túi máu, số lượng tối thiểu để giữ lại mạng sống cho anh.
Hai năm sau, Muzamba vẫn chưa quên trải nghiệm cay đắng đó. “Ba túi máu tưởng chừng là con số nhỏ, nhưng với mức giá như vậy, mạng sống của người nghèo bị đẩy vào thế hiểm nghèo. Đó là trải nghiệm đau đớn đối với một người Zimbabwe bình thường như tôi”, Muzamba nói.
Câu chuyện của Muzamba không phải là cá biệt. Zimbabwe đang đối mặt với khủng hoảng y tế nghiêm trọng khi nền kinh tế suy yếu, chi phí sinh hoạt tăng cao và người dân chìm trong nghèo đói. Dù máu được cung cấp miễn phí tại các bệnh viện công, trên thực tế, nhiều bệnh nhân vẫn phải trả tiền nếu muốn được truyền máu đúng lúc.
Tanaka Moyo từng bị xuất huyết sau sinh và cần truyền bốn túi máu khẩn cấp. Trong lúc 2 vợ chồng tích cóp tiền nuôi con, chi phí truyền máu bất ngờ trở thành gánh nặng lớn.
“Chồng tôi phải chạy vạy vay tiền từ một tổ chức tài chính. Lãi suất cao, điều kiện ngặt nghèo, nhưng anh ấy buộc phải làm thế để cứu tôi. Bệnh viện nói máu là miễn phí nhưng thực tế thì không có sẵn nên bệnh nhân phải mua”, Moyo cho hay.
Theo bác sĩ sản khoa Plaxedes Charuma, băng huyết sau sinh là nguyên nhân hàng đầu gây tử vong ở sản phụ tại Zimbabwe. Các chuyên gia y tế cảnh báo, hệ thống bệnh viện cần có đủ nguồn cung máu để xử lý các tình huống cấp cứu, nhưng tình trạng thiếu hụt kéo dài khiến nhiều người rơi vào nguy hiểm vì không đủ tiền mua máu.
Bệnh viện công lâm vào tình trạng thiếu máu dự trữ.
Miễn phí nhưng đắt đỏ
Tại Zimbabwe, máu lẽ ra phải được cung cấp miễn phí tại các bệnh viện công, theo chính sách của chính phủ từ năm 2018. Tuy nhiên trong thực tế, bệnh nhân vẫn thường xuyên phải chi trả những khoản tiền lớn hoặc chờ đợi vô vọng trong khi mạng sống bị đe dọa từng giờ.
Theo Nhóm công tác cộng đồng về sức khỏe (CWGH), phụ nữ mang thai là nhóm đối tượng bị ảnh hưởng nặng nề nhất bởi tình trạng thiếu máu. Ông Itai Rusike, Giám đốc điều hành CWGH, cho biết Zimbabwe có 500 nghìn ca mang thai mỗi năm. Trong số đó, nhiều ca bị băng huyết sau sinh, cần truyền ít nhất 3 túi máu để sống sót.
Ông nhấn mạnh, tỷ lệ tử vong ở sản phụ tại Zimbabwe đang ở mức “không thể chấp nhận được”, với 212 trường hợp tử vong trên mỗi 100 nghìn ca sinh sống. “Việc truyền máu kịp thời có thể cứu sống sản phụ, nhưng nếu không có máu, mọi nỗ lực y tế đều trở nên vô ích”, ông Rusike nhấn mạnh.
Chính phủ khuyến khích người dân hiến máu tình nguyện.
“Miễn phí” nhưng không có sẵn
Dịch vụ Máu Quốc gia Zimbabwe (NBSZ) là đơn vị chịu trách nhiệm thu thập, xử lý và phân phối máu trên cả nước, hoạt động độc lập với hệ thống bệnh viện, nhưng có sự giám sát của Bộ Y tế. Năm 2016, mỗi túi máu 450 ml có giá lên tới 150 USD. Sau nhiều nỗ lực của chính phủ, mức giá giảm dần và đến tháng 7/2018, máu được công bố là miễn phí tại các cơ sở y tế công lập.
Tại Zimbabwe, mỗi túi máu có thể đồng nghĩa với một bản án tử hình, không phải vì thiếu người hiến, mà vì thiếu hệ thống hỗ trợ để máu đến được tay những người cần nhất. Dù chính phủ đã cam kết cung cấp máu miễn phí tại các bệnh viện công từ năm 2018, nhưng nhiều bệnh nhân vẫn phải chi hàng trăm đô la cho một đơn vị máu, mức giá vượt ngoài khả năng chi trả của phần lớn người dân.
Phát biểu tại lễ kỷ niệm Ngày Hiến máu Thế giới năm 2018, TS David Parirenyatwa, Bộ trưởng Bộ Y tế đương thời, khẳng định: “Phong trào máu miễn phí đang được triển khai đúng kế hoạch. Các cơ chế tài chính đã được thiết lập để đảm bảo bệnh nhân không phải trả tiền mua máu kể từ ngày 1/7”.
Tuy nhiên, chính sách miễn phí không tồn tại được lâu. Hồi tháng 5/2025, Bộ Y tế Zimbabwe phát đi cảnh báo về tình trạng thiếu máu nghiêm trọng tại các bệnh viện công, khiến hàng ngàn bệnh nhân gặp nguy hiểm.
Theo Dịch vụ Máu Quốc gia, các cơ quan thiếu nguồn lực để duy trì hoạt động thường xuyên. Bên cạnh đó, việc quyên góp máu giảm mạnh, đặc biệt từ thanh niên, nhóm chiếm hơn 70% tổng lượng máu hiến tặng. Các yếu tố theo mùa, thiếu truyền thông và áp lực kinh tế khiến người dân không còn ưu tiên cho hoạt động nhân đạo này.
Trong bối cảnh khan hiếm, bệnh viện công thường chuyển bệnh nhân sang các phòng khám tư nhân để truyền máu và họ phải tự chi trả. Trong một số trường hợp, người bệnh mua máu từ cơ sở tư và mang ngược trở lại bệnh viện công để tiếp nhận điều trị.
Dù chính phủ khẳng định máu là “miễn phí cho tất cả”, nhưng tại Zimbabwe, sự sống vẫn đang được định giá và cái giá này quá đắt đỏ với phần lớn người dân.
Giá máu ở Zimbabwe vô cùng đắt đỏ.
Giới hạn lòng nhân đạo
Tổ chức Y tế Thế giới (WHO) đã kêu gọi các quốc gia xây dựng hệ thống truyền máu dựa trên nguồn máu hiến tặng tình nguyện. Ở Zimbabwe, NBSZ phụ trách thu thập và phân phối máu, họ đang nỗ lực xây dựng văn hóa hiến máu thường xuyên, đặc biệt trong giới trẻ và các cộng đồng khó tiếp cận.
Thông qua mô hình hiến máu lưu động tại trường học và địa phương, NBSZ còn khuyến khích thanh thiếu niên cam kết hiến máu ít nhất 25 lần trong đời. Tuy nhiên, thiếu các trung tâm hiến máu gần nơi ở khiến nhiều người buộc phải dừng lại.
Đơn cử, Ivy Khumalo, một công dân nhiệt tình tham gia hoạt động hiến máu đã phải dừng việc này vì cô phải di chuyển hơn 100km đến trung tâm hiến máu. “Hiến máu không còn là hành động miễn phí nữa khi tôi phải chi tiền để đi hiến máu. Chúng tôi muốn tiếp tục, nhưng điều đó đang ngày càng xa tầm với”, Khumalo nói.
Theo NBSZ, những người hiến máu thường xuyên và đủ điều kiện như hiến ít nhất 10 lần, trong đó có một lần trong vòng 12 tháng gần nhất sẽ được nhận máu và chế phẩm máu miễn phí cho bản thân và người thân trực hệ nếu cần thiết. Tuy nhiên, phạm vi hưởng lợi này vẫn còn hạn chế so với nhu cầu khẩn cấp đang lan rộng khắp đất nước.
Ông Itai Rusike cho rằng Zimbabwe cần giải pháp dài hạn và có trách nhiệm tài chính rõ ràng. Ông đề xuất sử dụng Quỹ Thuế Y tế, thu từ 5% các dịch vụ phát sóng và dữ liệu di động, để tài trợ cho chuỗi cung ứng máu và thay thế thiết bị lỗi thời tại bệnh viện công. “Chính phủ phải phân bổ số tiền đó minh bạch, đúng mục đích và có trách nhiệm”, ông nói.
Dịch vụ Máu Quốc gia Zimbabwe luôn trong tình trạng khan hiếm máu.
Tuyệt vọng vì nợ máu
Còn nhà hoạt động Carlton Ntini cho rằng nếu biết cách phối hợp các nguồn tài trợ từ doanh nghiệp, tổ chức quốc tế và ngân sách nhà nước, chi phí truyền máu hoàn toàn có thể giảm xuống dưới 150 USD, thậm chí thấp hơn. “Việc cung cấp máu miễn phí là chính sách cao đẹp nhưng nếu nó không đến được tay người cần, thì chỉ là một lời hứa suông hay một đặc ân chỉ dành cho số ít người may mắn”, Ntini nói.
Với phần lớn người dân Zimbabwe, bất kỳ chi phí nào vượt quá 50 USD cho một túi máu đều có thể đồng nghĩa với việc đánh đổi mạng sống. Trong bối cảnh đó, giấc mơ về một hệ thống y tế công bằng và nhân đạo vẫn là điều xa vời.
Với nhiều bệnh nhân ở Zimbabwe, việc sống sót sau một ca cấp cứu y tế không có nghĩa là hành trình gian nan đã kết thúc. Chi phí điều trị, dù là cho những nhu cầu cơ bản như máu, vẫn tiếp tục đè nặng lên cuộc sống của họ, cả về tài chính lẫn tinh thần.
Lloyd Muzamba, người từng được cứu sống nhờ 3 túi máu, thừa nhận mình may mắn khi gia đình không đòi lại khoản tiền đã bỏ ra. Nhưng với Tanaka Moyo, bà mẹ từng bị băng huyết sau sinh, khoản vay một nghìn USD để mua máu đã trở thành gánh nặng khổng lồ. Sau nhiều tháng, khoản nợ đã phình lên 1,4 nghìn USD vì lãi suất.
“Thể xác tôi có thể hồi phục, nhưng tâm lý thì khác. Tôi thường tự hỏi, trong nền kinh tế như thế này, làm sao một người bình thường có thể xoay xở được khoản tiền đó?. Máu không chỉ cần miễn phí trên giấy tờ, mà còn phải có sẵn, dễ tiếp cận và không biến người bệnh thành con nợ suốt đời”, Tanaka Moyo nói.
